Skip to main content

lexicon

Dit lexicon bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat begrippen die ik gebruik in het artikel over mijn aanpak, dat je kan vinden in het menu.

Het tweede deel bestaat uit begrippen die in dialoog met Liesbeth Groot Nibbelink omschreven worden. We werken samen aan een lexicon voor de urban scenography, waarbij we onze kennis en ervaring uit onze beider onderzoekspraktijk inzetten. Het is een dynamisch document dat we toetsen in gesprekken met collega’s. Vakgerichte suggesties, commentaar of aanvullingen zijn welkom via het email adres contact@urban-scenography.nl

Deel 1

 

#Scenografie/scenograaf 

Scenografie betekent letterlijk het schrijven van de scène – het woord ‘scène’ verwijst zowel naar speelvloer als naar een situatie.

Geworteld in de theatertraditie, richt scenografie (letterlijk het schrijven van de scène) zich op de enscenering van de (theatrale) ruimte en de compositie van de ontwikkeling van de ‘scène’ in tijd. 

Scenografie ontwerpt, organiseert en stimuleert betekenisvolle relaties en ontwikkelingen tussen performers/toeschouwers/bezoekers, de omgeving en de dingen. Door de ruimtelijke, materiële en temporele enscenering (al dan niet met licht, geluid, objecten, kostuums, media) en de positionering (van de performer/bezoeker/toeschouwer), wordt het kijken, ervaren en reflecteren geactiveerd en georganiseerd (gericht). Verbindingen, relaties worden gelegd waardoor betekenisvolle verbanden (kunnen) ontstaan voor de deelnemers. Scenografie organiseert op deze manier de dialoog, het gesprek. 

#Scenografisch perspectief 

De scenografische analyse van de theaterruimte en/of de directe leefomgeving is gericht op de ruimtelijke, temporele, relationele, materiële, affectieve (experiëntiële) en reflectieve mogelijkheden (potenties) en kwaliteiten daarvan. De analyse wordt mogelijk in het (directe) contact met de situatie (de scène) via de (eigen) ervaring (het gewaar worden) daarvan, bijvoorbeeld door er te verblijven. 

#Stadsscenografie // Urban Scenography 

Het scenografisch perspectief richt zich op de stedelijke leefomgeving en ontwikkelingen daarin; het zet in het bijzonder geleefde ruimte en gesitueerde betekenis op de voorgrond.

De stadsscenograaf onderzoekt de stedelijke leefruimte en richt de aandacht op gesitueerde verhalen in de actualiteit van alledag, gebruik makend van methoden en strategieën uit het theater en de performatieve kunsten. 

 

#Dramaturgie

Scenografie is nauw verwant aan dramaturgie. Dramaturgie richt zich op relaties tussen compositie, toeschouwer en context. Door de compositie (van o.a. licht, geluid, objecten, kostuums, media en materialen) en de positionering van de performer/bezoeker/toeschouwer, wordt kijken/ervaren/reflecteren georganiseerd en kan betekenis ontstaan. 

#Tijd nemen 

Tijd nemen is essentieel om iets zintuiglijk te kunnen ervaren en ook om ergens ervaring in te krijgen. Om de zogenoemde lived space in een bepaald gebied te leren kennen is tijd nemen om te ‘luisteren’ en in te zoomen een voorwaarde. 

Platform-Scenography heeft in haar manifest in 2017 tien uitgangspunten geformuleerd die de basis vormen voor het scenografisch onderzoek. Tijd nemen is geformuleerd als een politieke daad in tijden waarin prestatiedruk en efficiëntie de boventoon voeren. 

In mijn onderzoek neem ik tijd die ik doorbreng in het landschap, zodat ik er tijdelijk deel van uitmaak en ervaring op kan doen. Tekenen vertraagt het kijken en zorgt ervoor dat de details in beeld komen. Tekenend reflecteer ik op wat ik ervaren heb en op de verbanden die ik zie.

 

#Potenties 

In de enscenering wordt de ruimte opgeladen, voorzien van een zekere spanning waardoor er merkbaar of voelbaar mogelijkheden klaarliggen, zonder dat dit bepaalde handelingen of functioneel gebruik voorschrijft. In de relatie tussen de ruimte, objecten, actoren en toeschouwer ontstaan gaandeweg (mogelijk) betekenisvolle relaties. Het scenografisch ontwerp richt zich zodoende op potentiële handelingen, mogelijke associaties en interpretaties en speelt met de beweeglijkheid van betekenis en het geheugen van de toeschouwer. 

 

#Dialoog 

Kunst is een vorm van dialoog. Theatermakers hebben vele vormen en strategieën ontwikkeld om die dialoog met het publiek meer of minder rechtstreeks aan te gaan. In deze tijd waarin er al snel standpunten worden ingenomen en polarisatie op de loer ligt, ga ik op zoek naar gedeelde belangen en waarden om met elkaar in gesprek te gaan over heikele onderwerpen en belangen. 

#Frictie

Een wereld zonder frictie komt tot stilstand, zo stel ik me voor. Als alles op rolletjes loopt verdwijnt een belangrijke impuls om iets te veranderen. Frictie, zo zou je kunnen veronderstellen, is noodzakelijk voor de ontwikkeling naar een ander bewustzijn over de relatie tussen de planeet, de mens en hun plaats in de natuur. 

#Doen Alsof en Stel Dat

Beiden belangrijke strategieën (vertelvormen) uit het theater, die gaan over de afspraak die gemaakt wordt met het publiek. Doen alsof is bekend uit kinderspel en gaat uit van de afspraak dat iedereen weet dat het niet-echt is. Tegelijkertijd kunnen we ons inleven in de aan de werkelijkheid parallelle situatie en op die manier reflecteren op scenario’s en deze (her)overwegen. Niet zelden zorgt de net-echt kwaliteit voor verwarring en ook dat kan opzet zijn.

Stel dat vertrekt vanuit de afspraak dat we samen een blik werpen op een (mogelijke) toekomst en dat scenario uitwerken. Vaak wordt deze strategie transparant ingezet, iedereen werkt mee aan bijvoorbeeld een test of uitgewerkt scenario.

#Niet-Niet ontwerpen

In de laatste fase van mijn onderzoek ben ik me bewust geworden van deze grondhouding, die ik verder wil ontwikkelen. Het betekent dat ik met een behoorlijk lege ‘agenda’ het gebied of de situatie ga leren kennen, om er zo achter te kunnen komen wat er al gebeurd, wat er is en vroeger was, wat de vragen zijn die er spelen. Tegelijkertijd neem ik mijn eigen (ontwerp/kunst) perspectief en instrumenten mee om het landschap of de situatie te bestuderen en in kaart te brengen.

Mijn perspectief is zeer beperkt en ik kan alleen dankzij de anderen die ik tegenkom of uitnodig de kennis en ervaring uitbreiden tot een multi-perpectief dat ik vergelijk met het oog van een vlieg. De kwaliteit van het verkregen inzicht hangt samen met de hoeveelheid facetten in het oog. Een ecocentrisch perpectief is daarbij het doel.

Deel 2

A Brief Guide to (Urban) Scenography

#scenografie/scenograaf

Scenografie betekent letterlijk het schrijven van de scène – het woord ‘scène’ verwijst zowel naar speelvloer als naar een situatie. Geworteld in de theatertraditie richt scenografie zich op de enscenering van de (theatrale) ruimte en de ontwikkeling van de scène. Scenografie organiseert en stimuleert betekenisvolle relaties tussen mensen, ruimte en objecten; houdt zich bezig met geënsceneerde situaties en ontwikkelingen daarin.

 

#dramaturgie

Scenografie is nauw verwant aan dramaturgie. Dramaturgie richt zich op relaties tussen compositie, toeschouwer en context. Door de compositie (van o.a. licht, geluid, objecten, kostuums, media en materialen) en de positionering van de performer/bezoeker/toeschouwer, wordt kijken/ervaren/reflecteren georganiseerd en kan betekenis ontstaan.

 

#scenografisch perspectief

De scenografische analyse van de (theater)ruimte en/of de directe leefomgeving is gericht op de relationele, experiëntiële en reflectieve mogelijkheden en kwaliteiten daarvan.

 

#urban scenography

Het scenografisch perspectief richt zich op de stedelijke leefomgeving en ontwikkelingen daarin; het zet in het bijzonder geleefde ruimte en gesitueerde betekenis op de voorgrond.

 

#relationaliteit

Scenografie manifesteert zich in relaties: tussen mensen, objecten en ruimtes; tussen tijd, ruimte en materiaal; tussen stage/scene en toeschouwer. Een jurk wordt pas een kostuum zodra gedragen door een performer in een geënsceneerde situatie; een stoel wordt betekenisvol omdat iemand zich verhoudt tot die stoel; een geur roept een ervaring op omdat iemand zich iets herinnert, omdat ons brein en zenuwstelsel wordt geactiveerd, omdat het tegelijkertijd met een verhaal wordt gepresenteerd etc. #affectiviteit

 

#tijd-ruimte-materialiteit

Scenografie opereert op het snijvlak van tijd, ruimte en materialiteit. Een ontwerp manifesteert zich altijd in tijd in ruimte; een ruimte ontstaat bij de gratie van het tastbare en het temporele; materiaal (tastbaar/vloeibaar/smeltbaar/bewerkbaar/geladen/geleegd/gecombineerd) wordt ervaren in tijd en ruimte.

 

#schaal

Scenografie wordt betekenisvol doordat ze werkt met schaal en met het verspringen tussen schalen. Geworteld in het theater is het startpunt vaak de schaal van de menselijke maat: de schaal van 1:1, het microniveau, het marginale. Het particuliere staat echter altijd in verbinding met sociale of politieke betekenisdomeinen. Schaal wordt eerder metaforisch dan geometrisch gebruikt.

 

#lived space

Henri Lefebvre, filosoof met een fascinatie voor stedelijke processen, maakt een onderscheid tussen perceived space, conceived space en lived space. Perceived space verwijst naar de tastbare, meetbare ruimte; conceived space naar ideeën, idealen en ideologieën verbonden aan ruimtes. Lived space verwijst naar ruimtes zoals ze daadwerkelijk geleefd, gebruikt en ervaren worden, naar ruimtes die persoonlijk geladen zijn, al dan niet in de herinnering, het heden of een toekomstige tijd. Deze ruimtelijke domeinen zijn altijd samen aanwezig maar de één kan wel meer op de voorgrond treden dan de ander. Scenografie heeft een sterke affinitieit met lived space. #gesitueerdheid

 

#rafeligheid

Rafeligheid verwijt naar een specifieke (scenografische) sensitiviteit en kwaliteit, naar een bijzondere belangstelling voor het marginale, voor dingen die onaf zijn, onvolmaakt, rommelig, poreus, niet-gestileerd, niet-esthetisch. Een stad heeft rafelranden: vergeten, vaak ongeziene ruimtes waarin de dingen niet volledig gedefinieerd zijn. Door deze openheid ontstaat speelruimte. #lived space #affectiviteit

 

#deviating from design

In het theater kan een stoel gebruikt worden om op te zitten, om mee te vechten, om als obstakel te functioneren, om helemaal niets mee te doen. Er is heel veel lege scriptruimte rondom een ontwerp. Scenografisch ontwerp faciliteert handelingen maar schrijft ze niet voor. Er is kortom heel veel ruimte om af te wijken van het meest voor de hand liggende script (in het voorbeeld van de stoel: zitten).

 

#affectiviteit

Materialen, objecten, ruimtes zijn niet alleen betekenisvol op een cognitief of symbolisch niveau maar ook op het niveau van de ervaring. Ze spreken de tastzin aan, als ook het haptische en experiëntele deel van ons waarnemingssysteem. Scenografie wordt vaak betekenisvol op het kruisvlak van relationaliteit, affectiviteit, materialiteit en temporaliteit. #lived space #relationaliteit

 

#gesitueerdheid

In lijn met de voorkeur voor lived space en de menselijke maat is scenografie geïnteresseerd in gesitueerdheid. Theater is een reeks situaties. Situaties die ergens plaats vinden. Die plaatsen of plekken hebben eigen kenmerken, eigen verhalen. Scenografie werkt kortom met situated stories en situated knowledge. #lived space #schaal

 

#un-spectacular

Scenografie houdt van dagelijkheid, het particuliere, het marginale, het niet-spectaculaire. Het spektakel houdt zich bezig met show en display, aandacht trekken, entertainment, visuele aantrekkingskracht. Scenografie onderzoekt het kleinschalige, het sensitieve. Ook hier is theater als achtergrond niet ver weg. Theater kent een lange reeks van anti-helden, van mensen die wel willen en streven maar waar het net niet goed lukt. (Beckett: Try Again. Fail again. Fail better.) #schaal #dilettantisme

 

#strategie: dilettantisme

Scenografische strategie die tegen expertise ingaat en amateurisme omarmt. Knutselen, plakken en knippen: het zoeken naar een vorm die geen ontwerp is. Lelijkheid opzoeken, of de schoonheid in het dagelijkse zien. Een verlaten pony in een weitje. Een verzameling heras-hekwerken rondom. De kabouter achter de kruiwagen en de flamingo in de volkstuin: het inzetten van een niet-academische, niet-gecanoniseerde beelddtaal. Met het verbreden van beeldtalen kun je ook een verscheidenheid aan culturen laten zien.

Wat heeft een scenograaf in de stad te zoeken?

(Theater = zichtbaar maken = ontrafelen, demaskeren, voorstellen doen, verbinden, mogelijkheden scheppen, uitnodigen, verbinden, ruimte voor betekenis scheppen.)