Twintig jaar praktijk ervaring als #scenograaf in de wereld van dans, toneel en performance-installaties hebben mijn blik geschoold. Het maakproces in het theater is een constant onderzoek-door-te-doen en reflectie op dit ‘doen’.
Dat gebeurt in en rond het ‘repeteren’, verwant aan ‘itereren’, een woord uit de design-wereld. Als scenograaf, ontwerper en maker in het theater heb ik vele uren doorgebracht in repetitie ruimtes en op tribunes met het kijken naar en het ‘ondergaan’ van de voorstellingen-in-wording. De soms heel kleine veranderingen in ruimte, kostuum, licht, geluid en timing hadden regelmatig juist grote invloed op de beleving en betekenis van die ‘wereld op het toneel’. Dit heeft mijn ‘zintuiglijke ervaring’ gescherpt en gevoed met veelal intuïtieve kennis over wat ik samenvat in ‘de werking van de ruimte’ en ‘de rol’ van ruimte in de opbouw van een verhaal, in de constructie van een voorstelling, in het leggen van verbanden, in het samenbrengen van mensen.
Ik wilde weten hoe ‘de ruimte werkt’ en hoe we erover kunnen spreken en heb samen met #Liesbeth Groot Nibbelink (Universiteit Utrecht) in 2012/2013 Platform-Scenography (https://platform-scenography.nl/ ) opgericht. Met de redactieleden van Platform-Scenography (P-S) en de deelnemers (kunstenaars, ontwerpers, landschaps/architecten, stedenbouwkundigen) aan vele uitwisselingen (walk & talk, live-action-research) die we organiseerden, is gezocht naar meer taal voor de scenografie. Die zoektocht zet ik voort in het onderzoek aan de Master Design aan het Piet Zwart instituut/ WdKA in Rotterdam, waar ik mijn ‘scenografische blik’ confronteer met de stad en de wereld van ‘design-research’. Ik startte deze master met de vraag wat scenografie te bieden heeft aan de publieke ruimte.
De scenografische blik op de stedelijke ruimte
Mijn scenografische blik richt ik op de stedelijke leefruimte, op wat we daar ‘gewaar worden’ (ervaren) en hoe belangrijk dat is voor de betekenis die we geven aan onze directe leefomgeving. Met de blik van de scenograaf stap ik de wereld buiten het theater in, namelijk de leefwereld van mensen, die ik, als was het een geënsceneerde ruimte, onder de loep neem. Juist doordat mijn blik vaak gericht was op ‘de scène’, werd me duidelijk hoe de compositie en organisatie van de ruimte in tijd het voor de toeschouwer mogelijk maakte om steeds veranderende relaties te leggen in de driehoek performer-object-ruimte Het is de bezoeker (toeschouwer) die iets ervaart en daar betekenis aan geeft. Elke ruimte krijgt betekenis door de ervaringen die we daar hebben, door wat we er mee-maken, hoe we eraan terug denken. Hoe die ervaring (beleving) en betekenis-geving georganiseerd of gestuurd wordt wil ik kunnen analyseren en benoemen. Ik vraag me af wat de scenografie te bieden heeft op het schaalniveau van de mensen in de directe leefomgeving in de stad, in de zogeheten ‘publieke ruimte’ en wil daarbij mijn blik scholen, zodat ook ‘niet-mensen’ uit het ecosysteem van de stad een rol spelen.
Schatplichtig aan Platform-Scenography
Mijn onderzoek bouwt verder op de kennis die we met het Platform-Scenography tussen 2013 en 2020 hebben ontwikkeld en waar ik zowel mede- als schatplichtig aan ben. Ik koppel mijn onderzoek aan het ‘research perspectief’ van de Master Design aan het Piet Zwart instituut/William de Kooning Academie in Rotterdam en duik daardoor als ‘kunstenaar’ onder in de wereld van ‘design’. #Liesbeth Groot Nibbelink (Universiteit Utrecht) is mijn kritische sparringpartner en deelt genereus haar enorm verrijkende en inspirerende theater-theoretische blik. De bevindingen delen we gaandeweg ook via het platform www.urban-scenography.nl De analyse van de dramaturgie van een voorstelling zoals beschreven door Liesbeth Groot Nibbelink en Sigrid Merx, geeft me onderweg handvatten om de ‘werking’ tussen performer-object-ruimte te koppelen aan de door hen beschreven relaties tussen context, compositie en toeschouwer (zie https://forum-online.be/en/issues/herfst-2021/dramaturgical-analysis-a-relational-approach). Tijdens mijn onderzoek wandel en werk ik samen met vele experts en ook medestudenten, die de ontwikkeling van nieuwe inzichten mogelijk maken.
#Scenografie/scenograaf
Geworteld in de theatertraditie, richt scenografie (letterlijk het schrijven van de scène) zich op de enscenering van de (theatrale) ruimte en de ontwikkeling van de ‘scène’ in de duur ervan.
Scenografie ontwerpt, organiseert en stimuleert betekenisvolle relaties en ontwikkelingen tussen performers/toeschouwers/bezoekers, omgeving en objecten.
Door de ruimtelijke en temporele enscenering (al dan niet met licht, geluid, objecten, kostuums, media en materialen) en de positionering (van de performer/bezoeker/toeschouwer), wordt het kijken, ervaren en reflecteren georganiseerd en wordt de ontwikkeling van betekenis mogelijk.
#Scenografisch perspectief
De scenografische analyse van de theaterruimte en/of de directe leefomgeving is gericht op de relationele, experiëntiële en reflectieve mogelijkheden en kwaliteiten daarvan.
#Urban Scenography
Het scenografisch perspectief gericht op de stedelijke leefruimte en ontwikkelingen daarin.
Het is een zonnige ochtend, de herfst is in de blauwe lucht met lichte kou en vochtig gras. De geluiden uit de haven brommen op de achtergrond. Ik sta met mijn tekenkist onderaan de trap naast mijn fiets en laat mijn blik glijden over het landje. Waar zal ik eens gaan zitten vandaag?
In de verte een vrouw met hond en rechts op enige afstand een onrustige man op een van de bootcamp toestellen. Hij pakt zijn tas uit, stalt de inhoud op het tafelblad uit en kiest een trui die hij over zijn andere kleren aantrekt. Onderwijl klinkt hij boos en roept voor mij onverstaanbare teksten. Hij pakt zijn tas weer in en ik begin te lopen over de olifantenpaadjes die zich gevormd hebben langs de bomen en tussen de stokken. Na de kas blijf ik staan en kijk ik of ik dichter bij de man plaats zal gaan nemen aan de picknicktafel, zoals ik van plan was. Ik aarzel. Ik zie dat hij ook mij in de gaten houdt en volgt waar ik ben terwijl hij zich ondertussen nagenoeg heeft uitgekleed en etenswaren heeft uitgestald.
Ik loop daarom toch maar verder langs het spoor naast de dijk. Met een trage omtrekkende beweging besluit ik plaats te nemen op mijn zitlap op de stapel tegels. De betonnen wanden zorgen dat ik min of meer uit het zicht van de man ben. Ik heb uitzicht op de hopen met snippers en stal wat tekenspullen uit. De paddestoel staat vandaag op de voorgrond.
De vrouw met de hond komt teruggelopen en volgt het paadje vlak langs mij, terwijl ze blijft bellen. De hond kiest duidelijk de route en zij volgt. Voor mij zie ik ineens steeds meer paddestoelen, de snippers zijn kennelijk een fijne omgeving, want ze hebben zich hier flink verspreid. Ik bel ondertussen met Liesbeth en beschrijf mij positie en hoe ik me geïnstalleerd heb.
Een half uur later zie ik in mijn ooghoek dat de man weg is bij zijn tafel en mij in de gaten houdt terwijl hij met voorzichtige bewegingen op ruime afstand achterlangs de betonnen wanden loopt. Door de ruimtes tussen de drie wanden zie ik hem steeds even wel en dan weer niet. Kiekeboe. Zo draaien we deze ochtend als in een dans over het landje. Hij op zijn helft, ik op het mijne. Uiteindelijk, zo stel ik me voor, heeft hij besloten dat ik geen gevaar op zal leveren en installeert hij zich weer aan zijn tafel, waar de spullen intussen weer ingepakt zijn. De zon zorgt vandaag voor aangename temperaturen.